Teofil Rutka

Data urodzenia

27 grudnia 1622

Data i miejsce śmierci

18 maja 1700
Lwów

Wyznanie

katolicyzm

Kościół

rzymskokatolicki

Inkardynacja

Jezuici

Prezbiterat

1652

Multimedia w Wikimedia Commons

Karta tytułowa dzieła Rutki *Rękoprowadzenie do Nawrocenia Mahometanow*, 1654

Teofil Rutka SJ, także Bogumił (ur. 27 grudnia 1622 w województwie kijowskim, zm. 18 maja 1700 we Lwowie) – polski jezuita. Filozof, retor, polemista, tłumacz i misjonarz. Pisarz religijny, autor prac na temat Ojców Kościoła oraz problemu filioque różniącego Kościół rzymskokatolicki i cerkiew prawosławną.

Życiorys

Do Towarzystwa Jezusowego wstąpił 13 sierpnia 1643 w Krakowie. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1652 w Poznaniu. W latach 1653-1654 był profesorem retoryki w Gdańsku, w 1655 w Kaliszu, w latach 1656-1657 w Głogowie. W latach 1657-1658 był misjonarzem dworskim, prawdopodobnie u Krzysztofa Żegockiego. Następnie ponownie został profesorem retoryki: w latach 1658-1659 w Kaliszu i w latach 1659-1560 w Lublinie.

W 1661 jako misjonarz uczestniczył w poselstwie Władysława Szmelinga do Chanatu Krymskiego. W latach 1661-1663 był profesorem filozofii w Lublinie. W 1663-1664 był penitencjarzem w sanktuarium w Loreto. Po powrocie do Polski został profesorem filozofii w Poznaniu w latach 1664-1666 i teologii polemicznej w Kaliszu w latach 1666-1667. Następnie pełnił funkcję prefekta różnych szkół, w których był też profesorem teologii moralnej: w Poznaniu 1667-1668, w Rawie 1668-1669, w Sandomierzu 1669-1670, w Lublinie 1670-1671, we Lwowie 1671-1672 i w Łucku 1672.

W latach 1672-73 był misjonarzem w Konstantynopolu. W latach 1673-75 profesorem teologii moralnej w Kaliszu. Następnie został instruktorem III probacji – funkcję tę sprawował w Jarosławiu w latach 1675-1676. Ostatnie lata życia, 1676-1700, spędził jako misjonarz dworski wojewody ruskiego Stanisława Jana Jabłonowskiego.

Działalność

Teofil Rutka pisał po łacinie, ale dzieła swoje publikował także w przekładach na język polski. Zasłynął przede wszystkim jako retor. Pozostawił po sobie ceniony i popularny (wiele odpisów) podręcznik retoryki Rhetor polonus. Poza tym był bardzo płodnym pisarzem – jest autorem wielu prac polemicznych, ascetycznych i dotyczących patrystyki. Wiele książek i broszur poświęcił sprawom Kościoła wschodniego, np. różniącego prawosławie i katolicyzm problemu filioque. Działał też na rzecz nawrócenia muzułmanów. Wydawał także pisma, w których mobilizował władców chrześcijańskich do założenia ligi antytureckiej.

Twórczość

Ważniejsze utwory

Zgoda święta cerkwie... prawosławnej z kościołem katolickim, Lwów 1678
Gladius contra Turkas, Lwów (Christianopol) 1679, wyd. następne: Zamość 1680; brak miejsca wydania 1696 (wraz z tekstem polskim); przekł. polski (poszerzony) pt. Miecz przeciw Turkom, Leszno 1684, wyd. następne: brak miejsca wydania 1696 (wraz z tekstem łacińskim)
Goliat swoim mieczem porażony, Lublin 1689; fragmenty przedr. M. Wiszniewski Historia literatury polskiej, t. 8, Kraków 1851, s. 381, (przeciwko dziełu J. Galatowskiego Stary kościół zachodni nowemu kościołowi rzymskiemu, Nowogródek Siewierski 1678)
Kamień przeciwko kamieniowi, to jest refutacja kamienia, Lublin 1690, (przeciwko pismu P. Mohiły Lithos abo kamień, Kijów 1644)
Poseł do Cerkwi wschodniej, S. Aureliusz Augustyn, Biskup hippoński, Doktor 7 Kościoła Chrystusowego, z Duchem Św. od Syna pochodzącym, dla przyjęcia jego w Cerkwi wschodniej wprowadzony przez [...], brak miejsca wydania 1692
Cyryllus Patryarcha Aleksandryjski, Najwyższego Biskupa Rzymskiego Celestyna Namiestnik, tenże Ducha Św. od Syna pochodzącego, z nieba dany obrońca, i nieprzyjaciół z Duchem Św. synowym dawno wojujących jeszcze dawniejszy zwycięzca. Z różnych swoich ksiąg jako z grobu na świat wyprowadzony przez..., Lublin 1697

Przekłady

M. Cichowski Trybunał świętych ojców greckich, Lwów 1692, wyd. następne: Lwów 1698, (przekł. z łaciny, skrócony)
M. Nau Wiara chrześcijańska przeciwko Alkoranowi przez Alkoran spokojnie obrobiona i utwierdzona, Poznań 1692, drukarnia Kolegium T. J., (przekł. z łaciny)
Gonzales de Santalla Thyrs (Tirso) Rękoprowadzenie do nawrócenia mahomedanow, Lwów 1694, drukarnia Kolegium T. J., (przekł. z łaciny)
F. Guadagnolo Alkoran na wywrócenie wiary chrześcijańskiej od Machometa spisany, brak miejsca wydania 1699, drukarnia Chrystiano-polska; przekł. z łaciny z dod. z innych autorów, np. z B. Geogiewa: Pro fide christiana cum Turca disputationis habitae, Kraków 1548; J. Galatowskiego i innej literatury polemicznej antymuzułmańskiej, (wiadomość o pracach w rękopisach podają: J. Brown "Biblioteka pisarzów asystencji polskiej Tow. Jezusowego", Przegląd Poznański 1862, t. 33 i osob., Poznań 1862 – F. M. S. (Sobieszczański): Rutka (Teofil), Encyklopedia powszechna Orgelbrandta, t. 22 (1866).

Bibliografia

Ludwik Grzebień SJ, Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 1564-1995, Kraków 1996 (wersja online)
Ludwik Grzebień SJ, Teofil Rutka, w: Polski Słownik Biograficzny, tom XXXIII, 1991
Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 3 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965, s. 188-189